Dana 18. 03. 2024. godine u velikoj sali zdravatvene stanice „Dispanzer MIN“ sa početkom u 13.00 sati održan je akreditovani stručni sastanak na temu: “Uloga medicine rada u proceni efekata noćnog rada na radnu sposobnost zaposlenih”. Sastanak je akreditovan za sve zdravstvene radnike i zdravstvene saradnike. Predavanje je održao Prof. dr Jovica Jovanović. Na početku predavanja Prof. dr Jovica Jovanović je rekao da sa razvojem društva i pojavom novih industrijsko-tehnoloških dostignuća, smenski i noćni rad postaje sve češći način funkcionisanja organizacije rada, ne samo u industriji, zdravstvu i policiji, već je sve više prisutan i u društvenim zanimanjima poput zabava, usluge i sl..

Procenjuje se da je 18-20% radne snage u SAD i Evropi, a petina svetske populacije, angažovana na radnim mestima koja zahtevaju smenski ili noćni rad. U sistemu zdravstvene zaštite, rad u noćnoj smeni smatra se neophodnim kako bi se pacijentima obezbedila kontinuirano lečenje i nega u zdravstvenim ustanovama. Sprovedene su brojne studije koje su analizirale uticaj smenskog i noćnog rada na fizičko i psihičko zdravlje zaposlenih. Smenski rad, a posebno noćni jedan je od najčešćih faktora koji narušava cirkadijalni ritam, što dovodi do poremećaja sna i budnosti, ali i drugih bioloških funkcija (kardiovaskularnog, endokrinog, gastointestinalnog, reproduktivnog, lokomotornog, imunološkog sistema), čime se remeti psiho-fizičko blagostanje radnika, dolazi do opadanja pažnje, kognitivnih funkcija i negativno se odražava na radni učinak. Prof dr Jovica Jovanović je potom naglasio da je nedavno identifikovan sindrom nazvan “poremećaj rada u smenama“, koga karakteriše prisustvo sledećih simptoma: promena cirkadijalnog ritma sna/budnosti, nesanica, prekomerna dnevna pospanost i umor. Kod radnika koji rade noću dnevni san je u proseku kraći za oko 2 sata od noćnog i nije kvalitetan kao noćni (skraćuje se druga faza spavanja). Radnici koji rade tokom noći se često žale na pospanost, hronični umor, razdražljivost, napetost, nefiziološki ritam rada i odmora i češće pate od psihijatrijskih oboljenja kao što su: insomnija, depresije, anksioznost, bipolarni 1
poremećaji, epilepsija. Noćni rad izaziva i gastrointestinalne smetnje. Lučenje enzima tokom noći nije isto kao kod ishrane tokom dana. Radnici koji rade noću više se žale na dispeptičke smetnje, mučninu, bol u stomaku, opstipaciju. Mnoga oboljenja gastrointestinalnog trakta kao što su peptičke ulceracije, Morbus Crohn, ulcerozni colitis, pogoršavaju se posle dugotrajnog noćnog rada. Dijabetes mellitus i druga endokrina oboljena se teže kontrolišu ako radnik radi noću što povećava rizik od pojave ranih komplikacija osnovne bolesti. Radnici koji rade u noćnoj smeni su u većem riziku od kardiovaskularnih bolesti, ishemičke bolesti srca, hipertenzije, iznenadne srčane smrti. Ovo se objašnjava povišenim masnoćama u krvi, prekomernom debljinom, lošim navikama (pušenje, alkohol) i poremećajem sna što nepovoljno deluje na kardiovaskularni sistem. Napadi anginoznih bolova se češće javljaju tokom noći zbog prevage parasimpatikusa. Radnici koji boluju od astme a rade noću imaju češče asmatičke napade, zbog povišene bronhijalne hiperreaktivnosti u noćnim satima. Povećana hiperreaktivnost značajno pogoršava i stanje respiratorne funkcije kod horoničnih bronhitisa. Zapaljenska oboljenja se pogoršavaju noću zbog nižeg nivoa kortizola u krvi u odnosu na dnevnu vrednost. Veliki broj studija u svetu su ispitivale vezu cirkadijalnog ritma i malignih bolesti i njihov uticaj na radnu sposobnost. U studijama se navode veći rizici od karcinoma dojke i kolorektalnog karcinoma, posle dugogodišnjeg rada u noćnim smenama (15 i više godina). Smatra se da svaka ćelija u ljudskom organizmu ima biološki časovnik koji je pod kontrolom cirkadijalnog ritma. Gen za regulaciju ćelijske proliferacije i apoptoze je pod kontrolom melatonina koji je jak antioksidans koji snižava nivo slobodnih radikala time suzbijajuću proliferaciju i širenje tumorskih ćelija. Nivo melatonina kod radnika koji rade noću niži je od uobičajnog. Među radnicima koji rade noću postoje individualne razlike. Žene teže podnose noćni rad od muškaraca, što se donekle obljašnjava većim porodičnim obavezama i neadekvatnim odmorom tokom dana. Lućenje FSH (folikulostimulirajućeg hormona) i LTH (luteotropni hormon) je vezano kako za menstrualni tako za cirkadijalni ritam i mnoge studije navode problem sa menstrualnim ciklusom i uticaj noćnog rada na trudnoću u vidu prevremenog porođaja i povećan rizik od spontanih abortusa. Radnici stariji od 45 godina teže podnose noćni rad. Kod starijih radnika postoji disbalans cirkadijalnog ritma. Sa godinama života opada nivo melatonina čime se obljašnjava njihov problem sa snom. Noćni rad predstavlja problem u vidu nepotpunog delovanja propisane terapije kod već obolelih radnika. 2
To je važno kod radnika koji rade noću a uzimaju lekove čiji je efekat vezan za cirkardijalni ritam kao što je insulin, kortikosteroidi, antiepileptici, beta blokatori i dr. Oboljenja koja je radnik već imao, pogoršavaju se kod dužeg rada noću, te je neophodno stalno raditi na zdravstvenoj edukaciji, kako radnika, tako i poslodavaca, da bi se smanjili nepovoljni efekti noćnog rada na zdravlje i na radnu sposobnost radnika.U drugom delu predavanja Prof. dr Jovica Jovanović je izneo rezultate analize rada ekspertizne komisije Zavoda za zdravstvenu zaštitu radnika Niš, u periodu od 1996 do 2022. godine i naglasio da je u tom periodu od noćnog rada oslobođeno 119 zdravstvenih radnika sa područja jugoistoćne Srbije, iz 15 zdravstvenih ustanova kako iz primarnog tako iz sekundarnog i tercijalnog zdravstva. Prosečna starost zdravstvenih radnika proglašenih nesposobnim za rad u noćnoj smeni je bila 46,1 godina. Najveći broj zdravstvenih radnika oslobođenih od rada u noćnoj smeni je bio ženskog pola i pripadao je dobnoj grupi od 45 do 54 godina (35%), a muškaraca u dobnoj grupi 55-64 godina (45%). Najveći broj radnika proglašenih nesposobnim za rad u noćnoj smeni je bio iz ustanova tercijalnog (64,7% ) i primarnog (20,1%) zdravstva. Prosečni radni staž muškaraca oslobođenih rada u noćnoj smeni iznosio je 22,3 godina a eksponovani 18,2 godine. Žene oslobođene od rada u noćnoj smeni imale su prosečan radni staž 19,4 godina, a eksponovani 17,4 godina. U grupi radnika nesposobnih za rad u noćnoj smeni dominirali su radnici sa visokim obrazovanjem (70,58%). Najveći broj proglašenih nesoposobnim za rad u noćnoj smeni je bio u periodu od 2020. do 2022. godine (31,9%), što se poklapa sa periodom pandemije COVID 19, a najmanje u periodu od 2010. do 2014. godine (8%). Najčešći razlog nesposobnosti za rad u noćnoj smeni su kardiovaskularne bolesti (26,0%) i endokrina oboljenja (20,10%). Prof dr Jovica Jovanović je u rezimeu istraživanja naglasio da rezultati ovog rada ukazuju na oboljenja koja treba posebno uzeti u razmatranje tokom procesa profesionalne orijentacije i selekcije za rad u zdravstvenim ustanovama.Posle predavanja se razvila diskusija na temu ocenjivanja privremene nesposobmnosti za rad radnika koji rade u noćnim smenama sa prikazom sudskih slučajeva vezanih za ocenu privremene nesposobnosti za rad, koje je Prof. dr Jovica Jovanović kao sudski veštak za oblast medicine rada nedavno veštačio.